memleketimizde özellikle köşe yazarları eliyle sürdürülen dellendirici 'eleştiri' faaliyetlerine dair pek yerinde bir analiz yazısı. melike koçak kitap-lık'ın 122. sayısında yazmış.
Benim sorum, yazmak/ahkâm kesmek için niye bu kadar acele ettin/iz?
(I)Geleneksel romandan modern romana ve beraberinde geleneksel okuyucudan yeni okuyucu tipine/çağdaş/modern geçiş süreci, sancıları, bu sürecin gereksinim duyduğu eleştirmenin, eleştiri anlayışının ortaya çıkması, kurulması ve yerleşmesi edebiyatımızda tamamlanmamış olmalı. Sadece anlatan, hatta zaman zaman anlatılmış olanları yeniden anlatan metinler; anlatılanların peşinden giden, bunlarda kendini, kendi dünyasını, beklentilerini, yaşadıklarını arayan okuyucular; bu okuyucu tipinin beklediği, istediğini yazan eleştiriciler karşıtlarının yanında seslerini daha çok duyurmakta, kendilerine daha çok yer bulmakta. Roman uyarlaması oyunlar, diziler, bunların bitmeyen seyircileri/alıcılarının olması da edebiyattaki halin başka bir şekli olsa gerek; bir anlamda sağlaması.
(II)
Roman türünün, öncelikle sadece tür olarak edebiyatımızda görülmeye başlanmasından bugüne yaklaşık iki yüz yıla yakın zaman geçtiğini bir kenara yazalım ilkin. Romanımızın ilk adımlarının nasıl, nereye, ne yönde atıldığı çeviri romanlar, bunlardan yapılan uyarlamalar; dönem dönem mesaj, öğretme, yol gösterme kaygısıyla işlenen konular, kişiler, anlatılan olaylar; olay odaklı anlatım, roman tanımındaki belirsizlikler, roman, roman estetiği üzerine düşünmekten çok ne anlatılacağı, neyin hedeflendiğine odaklanılması ve romana edebiyatın değil toplumsal çabanın içinde yer biçilmesi şeklinde özetlenebilir.
Ezberlerle şekillendirilen hafızamıza Ahmet Mithat’ın “teknik kusur”u olarak yazılmış, kodlanmış yönteme, nasıl anlatacağına, anlatıma dair çabalarıyla ve peşinden Halit Ziya, Mehmet Rauf’un; daha sonra Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın giderek birbirinden farklılaşan, başkalaşan yeni adımlarıyla edebiyat havzasında roman, kendi akacağı yolu bulmaya, kendi yatağını kurmaya, genişletmeye, derinleştirmeye çalışır. Bir yandan da elbette roman okuyucusu/okur şekillenir. Roman, bireyin, bireyin dünyasının, bilinçaltı, bilinçüstünün, rüyalarının, köşe bucaklarının, girinti çıkıntılarının keşfiyle başka bir ivme kazanır. Ancak bu akış, ivme, değişiklikler hepsi çok sakin, kendi halinde, gürültü patırtı etmeden, depremler yaratmadan, şoklar yaşatmadan geçekleşmiş gibidir edebiyat havzasında.
1950’lere gelindiğinde ve sonrasında anlatı dili, anlatım yöntemleri değişmeye, bunlarla oynanmaya başlanır; roman sadece yazılmaz, “kurulur”. Tabii ki bir dönem, kalemlere, sözlere çatışmalar, anlaşmalar, anlaşamamalar, anlamamalar, mesafeli, soğuk duruşlar ve benzeri tavırlar siner. Toplum genlerimizden geçenlerle şekillenen doğamız, akılla değil duyguyla bakan yapımızın her alanda oynadığı oyunlardan birini oynar sanki. En çok da eleştirmenlerimize. Kimileri yalnız kalır bu havzada, yalnız bırakılır ki o yalnızlıklarda üretilenler deprem yaratacak güce sahip, bu nitelikte ürünlerken. Sadece anlatılacaklarla değil, nasıl anlatılır sorusuyla yoğrulan bu metinlerin kaderi çok farklı olmasa da bunların devam ettirilmesi, ileriye götürülmesiyle edebiyat havzasındaki roman yatağı daha da genişler. Başka başka yollardan gelenlerle kalabalıklaşır iyice, ama havza cemaati kimilerine yer açarken kimilerini dışarıda bırakır. Vakit öyle bir vakittir ki, artık cemaatin yer açıp açmamasının dışında başka etkenler de belirler kabulleri ya da redleri.
Romanlar kurulur/yazılırken dilin sınırları, metin kurgusu, kurmaca yapı zorlanırken roman dili sağlamlaşır, oturur ve kendisinden söz ettirir hale gelirken bu havzada kabarmalar, taşmalar yaşanmaması neye bağlanmalı peki? Bütün bu olup bitenlerle ilgili söylenenlerin yazılanların olmamasına ya da söylenen ve yazılanların metinden metni yazana/kurana dair olmasına mı? Kitaplar üzerine yazılanlarda benzer cümlelerin, düşüncelerin tekrarlanmasına mı? Bu metinlerin alışkanlıklarla çözülemeyecek olmasına mı? Yüzeysel söylemlerin, içerikten yoksun açıklamaların sayfalarda, sayfalar dolusu yer almasına mı? Eleştirmene, okuyucuya, yazara mı?..
Herkes ezberindeki yanıtın yanlışlığını kabul ederek düşünmeli galiba. Akademilerde zihinlere enjekte edilen zehirlerden, sonsuz özgüvenlerden, ben bilirimci tavırlardan arınarak; genel kabullere sığınmayarak...
(III)
Okunana dair yazılma sürecinde şöyle bir sıralama var gibi. Bence.
İlk adım: Bir kitap basılır.
1. Kitap, kimi çevrelerde okunur, kiminde okunmaz. “Okuyan” çevrelerden bazıları, “eli kalem tutanlar/yazanlar” kitap üstüne düşündüklerini söyler, anlatır; kitabı “değerlendirir”ler. Bu grupta yazılanlar, zihinlerde kirliliğe neden olabilir. Şayet, ezberlenenleri tekrarlayacak, öznel deneyimlerle, yaşanmışlıklarla (bunun içerisine edebi, psikolojik, sosyal, tarihsel, siyasal pek çok alana dair yaşanmışlık dahil edilebilir) şekillenecek biçimde yazılmışlarsa hem metnin kendisi hem de okuyucu için eksik, önyargılı olabilirler. Bu tip yazılar, hem kitap eklerinde hem gazetelerin köşelerinde hem de gazetelerin hafta sonu eklerinde kendilerine yer bulabilirler.
2. Kitap, yine kimi çevrelerde okunur, kiminde okunmaz. “Okuyan” çevrelerden “eleştirici”ler kitap üstüne düşündüklerini söyler, anlatır; kitabı “eleştirir”ler. Bu grupta yazılanlar, “övgü” ile “yergi”, “kabul” ile “red”; “yargılama” ile “yargısız infaz” arasında gidip gelen; ne tanıtım ne eleştiri ne de çözümleme yazısı olabilen kişisel tatmin yazılarıdır. Kendilerine nitelikli tartışmanın yürütülmediği, polemiğe açık her zeminde yer bulabilirler.
Bu iki gruba dair kısa değerlendirme:
Bu yazılar, metinde anlatılanları yeniden anlattığı, gerçekten metnin kendisine odaklanmadığından, amacı zaman zaman “bağcıyı dövmek” olduğundan; ayrıca önyargılarla, alışkanlıklarla yazıldığından varlıkları, edebiyat, yazar, metnin kendisi, okuyucu/okur, eleştirmen için bulandırıcı, karartıcı olabilir. Aynı zamanda bunları yazanların kendine güveni, yazılarının üslubundaki ben bilirim tonu ve bunun altını çizmeleri, kimi okuyucuyu da yazarı da, hatta eleştirmeni de fena halde rahatsız eder; başta da söz konusu metni. Metin zıp zıp zıplamaya başlar; ama yazan kişi noktadan sonra kişisel tatminini yaşamaya başladığından onu görmez, kapağı kapatmış, metinle işi bitmiştir; o, aklında kalanların, önceden aklına yazdıklarının peşine düşmüştür çoktan.
3. Bazı çevrelerden bazı insanlara kitap basılmadan önce gönderilir. Okunması, üzerine yazılması, “görüş bildirilmesi” beklenir. Bu kişiler kitabı okur, notlar alır, kitabı “tanıtır”lar. Bu grupta yazılanlar, kitaba da okuyucuyu da zarar vermeyecek şekilde kotarılabilir. Kısadır, özdür, dili kullanmayı bilen birilerince yazılmışsa, amacını aşmamışsa bazı tip okuyucular açısından faydalı olabilir. Kendilerine daha çok kitap eklerinde, dergilerin kısa tanıtım bölümlerinde yer bulabilirler.
4. Kitap, kimi “okur-yazar” kişilerce okunur. “Okuyan”, kitapla duygusal, düşünsel bağ kurar ya da kuramaz. Kurduğu ya da kuramadığı bağı kendindeki kitabı anlatır. Bu grupta yazılanlar, kendisiyle kitap arasında gidip gelirken övgü ya da yergi tuzağına düşmeyen yazılardır; kimi okur/okuyucu çevrelerinde merak uyandırıp, beğeniyle okunabilirler. Gazetelerde, eklerde kendilerine yer bulabilirler.
5. Kitap, yine kimi “okur-yazar” çevrelerinde okunur. “Okur”lardan bazıları düşünen, metne metin olarak bakan, önyargılarla okumayan, edebiyatın içerisinden yaklaşan, diğer alanlara dair donanımı olan, dili bilen, “yazan/yazar” kişilerdir. Metni didikler, çözümler, saptamalar yapar, karşılaştırırlar. Metinle kurduğu ilişki elindekileri, zihnindekileri anlatma gereksinimi, duygusu, düşüncesi yaratır onda. Bütün bunları bir yazı kapsamında dili ve yazıyı incelikle kurarak anlatır; kitabı sahiden “okur”lar. Bunun sonunda yazılan bu yazılar, metnin kurmaca olduğunun farkında bir bakışla, kurmaca yapıyı bozup yeniden kuran bir yaklaşımla, eleştirel bir bakış geliştirilerek ya da geliştirilmiş eleştirel bakıştan hareket edilip incelenen metnin doğası gereği başka bakışları yakalayarak; yazarın diğer metinlerini ve başka metinleri anımsayarak ilerlenmiş; metni çözümleyen, anlamlandıran yazılardır. Bunlarda, metnin içerisinde gezilmiş, öznellik tuzağına düşülmemiştir. Çoğulcu, çoğaltıcı, genişletici bir okumanın çıktısı olan bu yazılar, yazarı, metni, okuyucuyu/okuru geliştirir, zenginleştirir. Kendilerine edebiyat dergilerinde yer bulurlar. Kitap eklerinde nadiren görülürler. Bilgisayarda klasör klasör kaydedilmiş şekilde ya da editörlerin elektronik posta kutularında bekleyenleri çoktur. Meraklı okurlar, kendilerini merakla ve heyecanla beklerler. Yazanının da okuyanının da sayısı çok değildir elbette; ama varlığı, edebiyatı, dili geliştirir.
6. “Eleştirmen”ler bu kitabı okur, baktıkları yerlerden, ellerinde tuttukları büyüteçlerden, akademik yaklaşımlardan, kuramsal temellerden hareketle kitabı kat kat ayırır, didik didik eder, çözümler, yorumlar, saptar, değerlendirir; sahiden “okur” ve “eleştirir”ler. Bunlar, “okuma-çözümleme-yorumlama-kurma” sürecinin çıktısı olan yazılardır ve yazarları da yazı saatlerini “eleştiri”ye kurmuş eleştirmen yazarlardır. Okumaları, çalışmaları, emekleri bu yöndedir. Bir önceki grup gibi kendilerine yer bulmakta güçlük çekerler. Edebiyat dergilerinin sayfaları tek yerleri gibidir; kitap ekleri kendilerine neredeyse kesinlikle kapalıdır. Toplamları çok faydalı, defalarca okunan, başvuru kaynakları niteliğinde edebiyata bir yerinden bulaşmış herkes için vazgeçilmez kitaplardır. Varlıkları her açıdan kazançtır. Sayıları elbette çok azdır, okuyanı da.
(IV)
“Masumiyet Müzesi”.
Üçüncü bölümde altı ayrı okuma-yazma biçimi üzerinde durdum. “Masumiyet Müzesi”, bunların ilk üçü tarafından epeyce okundu ve yazıldı. Zihnimize çengel atan, yorumlama/anlamlandırma yollarımızı biraz biraz açan birkaç yazı dışında, beşincilerin ve altıncıların okuma süreçlerinin yazısını henüz tam olarak okuyamadık. Bu yazılar, zaman alır elbette. Bitenler bir yerlerde bekliyordur, takılıp kalmıştır belki; diğerleri öyle çok doldurdu ki sayfaları bu yazılara yer kalmamış da olabilir.
İlk üç gruba dahil edilebilecek yazılarda Masumiyet Müzesi:
Beğenildi, ayrıntıları gereksiz bulundu; nesnelerin çok olduğu ve pek gerçekçi olmadığı söylendi, tarihsel, siyasal zayıflığının altı çizildi, politik göndermeleri olmadığının bir de; dil yanlışları yine çoktu, ama şükür ki azalmıştı; sekiz senelik süre fazlaca abartılmış, uzatılmıştı; ticari bir amaç vardı müze fikrinde, Nobel’den sonra ne yazsam okunur yaklaşımı olduğu söylendi; kimilerinin beklentilerini karşılamazken, kimileri aşkla, yer yutar gibi okudu; aşk romanıydı, neresi aşk romanıydı, sahici değildi; dönemi hiç yansıtmıyordu; Kemal hem sevildi hem suçlandı, ondan nefret edildi; Füsun, nasıl biriydi, anlaşılmadı; müzecilik eleştirisinde haksızdı, ilk değildi, böyle bir müze Bozcaada’da vardı mesela; kapağı da kötüydü; yok canım harikaydı, beğendim, bayıldım, bir solukta okudum; Kemal’de kendimi buldum, ben Kemal’im; ah Füsun gibi olsaydım, yok canım o hasta biraz; o ne biçim anne; rendenin de ne işi var romanda; millet kırılırken açlıktan, baskıdan, işkenceden bunları anlatma da Hilton’daki nişan için yabancı içki bulunamamasından şikâyet et; yazarı da yabancı bu topluma zaten...
Bunlar bitmeyecek gibiydi; ama durdu galiba kalem sahipleri. Yediler, tükettiler bir çırpıda. Bu yazılanların pek çoğu yorucuydu. Tahammül sınırlarını aşmaktaydı. Yukarıda dört numaralı madde kapsamına giren yazılar soluk aldırdı biraz biraz. Okumanın bu kadar zor, okuma oranının bu kadar az olduğu bir toplumda, zamanda, ortamda bir romana dair yazılanın bu denli çok olması şaşırtıcı. İsteyen yazsın tabii, fakat kim olduğunu, ne olduğunu, ne yazdığını, nasıl yazdığını da bilsin ama değil mi? Ya da iyimser olmayalım, her isteyen de yazmasın.
Kimileri romanı kitaplığının en güzel köşesine “övdüklerim/beğendiklerim” rafına kaldırdı, gidip arada ona dokunuyor, seviyor onu; kimileri bir daha görmemek üzere “yerdiklerim/beğenmediklerim” rafına attı, ara sıra gözü takılınca kötü kötü bakıyor ona. Kimilerinin masasının üzerinde, başka okumalara gönderdi okurunu, düşündürüyor, notlar aldırıyor, yazdırıyor; kimileri büyüteçlerini tuttu satırlara, cümlelere, sayfalara ve başladı işçiliğe. İşte esas bu okumalardan sonra kat kat açılacak, görülecek, bilinecek, anlaşılacak, değerlendirilecektir Masumiyet Müzesi.
Aşağıda sayacaklarım yapıldı mı, yapıldı da gözümüzden mi kaçtı?
• Yazarın, geleneksel öğelerle yazılan romandan modern öğelerle kurulan romana, oradan modern-postmodern öğelerle kurulan romana geçiş şeklinde ilerleyen yazma çizgisinde yeniden modern öğeleri ağırlıklı olarak kullanarak bir roman kurmuş olması; modern anlatı öğeleri, kullanımları, anlamla ilişkileri bakımından çözümlenmesi,
• Romanın edebiyat tarihi, gelenek içerisindeki yerinin, kurduğu bağların saptanması, incelenmesi, sayılıp dökülmesi, yorumlanması,
• Kişilerinin ve yaşanan aşkın tasavvufi bakışla okunması, yorumlanması,
• Kullanılan nesnelerin/eşyaların roman içerisindeki işlevleri, aralarındaki bağlar; romanın anlamsal göndermeleriyle bunlar arasındaki ilişkinin saptanması, açıklanması,
• Kurmaca yapının/binanın yıkılıp yeniden kurulması ve bunun “müze kurma”yla yapısal ve anlamsal açıdan ilişkilendirilmesi; burada yaratılan bir kişinin, roman kişisinin roman ve onu yaratanın hem kurmaca hem gerçeklik düzleminde müze kurma sürecinin, fikrinin, çabasının kesişmesi, bunun irdelenmesi, tartışılması,
• Sosyolojik ve tarihsel bakıştan; mesela mekân adlarının kullanımı, mesela akrabalık ilişkileri; bayramlaşma, yılbaşı, ölüm, nişan, düğün törenleri; dönemin kendi iç dinamiklerini gösteren öğelerden, ürünlerden, reklamlardan, magazin dünyasından hareketle dönem, toplum açısından değerlendirilmesi,
• Politik göndermeleri/göndermemeleri/başka açıdan göndermeleri, göstermeleri açısından okunması; bir yanda zulüm, işkence, baskının karanlığı yaşanırken; bunun uzağında kalanlar, kalanların yaşamında yaşananların algılanması, yansımasının değerlendirilmesi,
• Kadın, bekâret, erkek; farklı çevrelerde, sınıflarda, erkeğin bakışında kadın algısı açısından okunması,
• Yeşilçam sinema kültürünün içerisinden filmler üzerinden okunması,
• Psikolojik yaklaşımların içerisinden yapılacak bir okumayla baba-oğul, anne-oğul, abi-kardeş, kadın-erkek ilişkileri; “aşk-acı-bekleme-ölüm” kavramları açısından anlamlandırılması, yorumlanması,
• Gelenek-modern, Batı-Doğu; Nişantaşı-Çukurcuma-Fatih, gecekondular-apartmanlar-yalılar kavramlar, mekânlar açısından okunması, çözümlenmesi,
• Kesinlikle dilbilimci bir edebiyatçı, edebiyatçı bir dilbilimci titizliliğiyle dilinin inceden inceye incelenmesi, örneklerle, gerekçeleriyle, temellendirilerek anlatılması, açıklanması,
• Aristo, Bergson, Tanpınar; “zaman” kavramı açısından başlı başına romanın değerlendirilmesi,
• Bunca ayrıntının (nişan sahnesi, sigara içiş halleri...) nasıl olup da gözlemlendiğinin, hadi gözlemlendi diyelim, hafızada nasıl biriktirildiğinin, birbiriyle ilişkilendirilerek bu müze romanın/roman müzenin nasıl kurulduğunun didik didik çözümlenmesi, açıklanması.
İşte akla gelen, romanın düşündürdüğü, gösterdiği, sakladığı ve romanı kuran bütün bu; başkaları tarafından görülen, bulunan, saptanan, defterlere not düşülen katlar açılmadan Masumiyet Müzesi üstüne ne söylense eksiktir, boşluktadır, birbirine benzer; övgü ile yergi, kabul ile red arasına sıkışıp kalır. Kalmıştır da belki şimdiden. Yazılanların, söylenenlerin ne yazarına faydası vardır ne de okuruna.
Madem roman kitapçılarda yerini alır almaz, hatta almadan, üstüne pek çok söz edildi, her türlü yerde yazıldı çizildi; o halde bu roman gerçek bir okumayı hak ediyor demektir. Aksi takdirde, roman, cevapları, soran kişiler tarafından roman okunmadan çok önce hafızalara kazınmış “Orhan Pamuk bakalım bu sefer ne yazdı?”, “Sinirleri bozacak ne söyledi?”, “Sivri dilini kimlere uzattı?”, “Nobel’den sonra bakalım becerebildi mi, başardı mı?”, “Dili kullanmayı öğrendi mi, kaç hata var?” gibi soruların uzantısı yazıların arasına sıkışacak. Çok satılan, okunan; reklamı yapılmış, üzerine epeyce söz söylenmiş, bir kitap olarak kalacak; Orhan Pamuk’un adı, Nobel Ödülü, politik söylemleri ve duruşu, yazarlığına, kendisine dair tekrarlananlar romanın kendisinin, anlamlarının, göndermelerinin ötesine şimdiden geçmiş olacak.
Melike Koçak | kitap-lık 122
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder